VİOP vadeli işlem sözleşmelerinde alınmak istenen (ya da alınmış olan) açık pozisyonlar için Takas Kurumu’nda (Takasbank) bulundurulması gereken ya da bulundurulan teminat tutarına işlem teminatı denir. VİOP’da temelde 2 tür İşlem teminatı bulunmaktadır.
Başlangıç Teminatı: VİOP’da pozisyon açmak için gerekli olan işlem teminatına başlangıç teminatı (initial margin) denir. Takasbank, VİOP’da gerçekleşen işlemler için VOB’da uygulanmakta olan sözleşme bazında teminatlandırma yerine, portföy bazında teminatlandırma yöntemi uygulamaktadır. Takasbank, portföy bazında teminatlandırma işlemlerinde Standard Portfolio Analysis of Risk (SPAN)* algoritmasını kullanmaktadır.
Sürdürme Teminatı: VİOP’da oluşan zararlar ya da nakit-dışı teminatların değerlerinin düşmesi sonucunda başlangıç teminatının inebileceği en düşük seviyeye sürdürme teminatı denir. Sürdürme teminatı seviyesi, bulunması gereken teminata eşittir olarak belirlenmiştir. Sürdürme teminatı seviyesi, bulunması gereken teminatın %75’i olarak belirlenmiştir. Seans sonrasında oluşacak fiyatlara ve istatistikî değerlere göre teminat seviyesi sürdürme teminatının altına düşen yatırımcılar için teminat tamamlama çağrısı yapılır. Teminat tamamlama yükümlülükleri (T Günü) 17:45 – (T+1 Günü) 14:30 arasında yerine getirilmelidir. Teminat tamamlama yükümlülükleri nakit teminat yatırılarak veya Borsada gerekli teminat tutarını azaltıcı işlem yapılarak yerine getirilebilir.
Temerrüt Durumu: Teminat tamamlama yükümlülüğünü zamanında yerine getirmeyenler herhangi bir ihbara gerek kalmaksızın temerrüde düşmüş sayılır. Temerrüt, Borsada gerçekleşen işlemler ve açık pozisyonlar nedeniyle Takasbank’a yatırılması gereken tutar ile diğer yükümlülüklerin süresi içinde yatırılmaması veya yerine getirilmemesi halidir. Borsa ve/veya Takasbank, teminat tamamlama çağrısına ilişkin yükümlülüğün zamanında yerine getirilmemesi durumunda, müşterilere herhangi bir bildirim yapılmasına gerek olmaksızın, müşteri hesapları üzerinde temerrüdün sona erdirilmesi amacıyla pozisyonların re’sen kapatılması, nakit dışı teminatların nakde çevrilmesi dahil olmak üzere her türlü tasarrufta bulunmaya tam yetkilidir.
Kar/Zarar Hesaplaması: Seans süresince elde edilen kar/zarar rakamları, her 10 dakikada bir geçici uzlaşma fiyatları dikkate alınarak güncellenir. Her gün sonunda kar/zarar hesaplamalarına ve günlük takas işlemlerine esas teşkil etmek üzere Borsa tarafından sözleşme bazında günlük olarak hesaplanan ve ilan edilen uzlaşma fiyatları, kar/zarar hesaplanmasında kullanılır. Seans bitiminden sonra gün sonu uzlaşma fiyatları kullanılarak tüm hesaplar güncellenir. Hesapların güncellenmesinde günlük uzlaşma fiyatının, bir önceki borsa gününe ilişkin günlük uzlaşma fiyatından, yüksek olması durumunda uzun pozisyon sahipleri (alıcılar) kar, kısa pozisyon sahipleri (satıcılar) zarar, düşük olması durumunda uzun pozisyon sahipleri (alıcılar) zarar ve kısa pozisyon sahipleri (satıcılar) kar elde ederler. Hesap güncelleme işlemlerinde zararlar işlem günü (T) tahsil edilir, Seans süresince elde edilen kar/zarar rakamları, her 10 dakikada bir geçici uzlaşma fiyatları dikkate alınarak güncellenir. Her gün sonunda kar/zarar hesaplamalarına ve günlük takas işlemlerine esas teşkil etmek üzere Borsa tarafından sözleşme bazında günlük olarak hesaplanan ve ilan edilen uzlaşma fiyatları, kar/zarar hesaplanmasında kullanılır. Seans bitiminden sonra gün sonu uzlaşma fiyatları kullanılarak tüm hesaplar güncellenir. Hesapların güncellenmesinde günlük uzlaşma fiyatının, bir önceki borsa gününe ilişkin günlük uzlaşma fiyatından, yüksek olması durumunda uzun pozisyon sahipleri (alıcılar) kar, kısa pozisyon sahipleri (satıcılar) zarar, düşük olması durumunda uzun pozisyon sahipleri (alıcılar) zarar ve kısa pozisyon sahipleri (satıcılar) kar elde ederler. Hesap güncelleme işlemlerinde zararlar işlem günü (T) tahsil edilir, kar eden hesaplar için ödeme de işlem günü (T) gerçekleştirilir.
(*) SPAN (Standard Portfolio Analysis of Risk), portföy riski bazında, takas kurumu ve müşteri detayında gerekli teminatı hesaplayan bir sistemdir. SPAN, tanımlanan 16 farklı senaryoya göre portföyün maruz kalabileceği riski analiz ederek, teminat gerekliliğini olması gerekene en yakın şekilde hesaplayan risk ölçüm ve teminatlandırma metodolojisidir. SPAN kullanılarak, değişik fiyat ve volatilite değişim seviyelerine dayalı olarak oluşturulan senaryolar arasından maksimum olan tarama risk (scan risk) değeri, vadeler arası yayılma riski, teslimat ayı risk değeri ve ürünler arası yayılma risk offset değerleri göz önünde bulundurularak teminatlandırılacak tutar portföy bazında hesaplanmaktadır. Böylece üyeden talep edilecek teminat tutarı, bir günlük takas sürecini güvenceye alacak şekilde tahmin edilmektedir.